Voorstelling 'Portici' waar gebarentaal, muziek en theater samenkomen: "Er zijn tranen gevloeid tijdens het maakproces"

Bron: Radio 1

Theatermaker Dahlia Pessemiers, die zelf op de planken staat, en acteur Tomas Pevenage stellen de voorstelling 'Portici' van Silence Radio en Muziektheater Transparant voor. Een voorstelling gebaseerd op de opera 'De stomme van Portici'. Tijdens de voorstelling worden er parallellen gevormd tussen een land in structurele identiteitscrisis en twee culturen die met elkaar proberen te communiceren. "Het is een eclectische voorstelling, een experiment" vertelt Tomas.

Uitgeschreven Radio Interview

Presentator: Als je een opera wilt maken met en voor doven, dan kom je al snel uit bij "De Stomme van Portici", dat voor het eerst in 1828 in de opera van Parijs werd opgevoerd. En omdat 'stom' in de dovengemeenschap wordt gezien als een scheldwoord, hebben de mensen van Silence Radio en Muziektheater Transparant die gewoon achterwege gelaten. Enter "Portici". Dahlia Pessemiers Benamar en Tomas Pevenage. Welkom!

Dahlia en Tomas: Dank je wel!

Presentator: Leuk dat jullie er zijn. Ik ken jullie allebei, maar voor de mensen die jullie niet kennen: Dahlia, jij bent actrice. We zagen je recent nog in "De Twaalf" op VRT 1, maar voor dit project sta je zelf niet op de planken, maar je bent de bedenker en regisseur, samen met Tom Goossens.  En Tomas, jij staat wel te spelen op het podium. Dahlia, een opera maken voor doven? Hoe kwam je op het idee?

Dahlia: Wel, ik ga je eerst teleurstellen, ik sta zelf mee op de planken.

Presentator: Ah toch! (lacht) Da's helemaal geen teleurstelling. Leuk!

Dahlia: Ja, hoe komen we bij dat idee? Silence Radio is een aantal jaar geleden opgericht met de bedoeling van onhoorbare verhalen hoorbaar te maken en van een soort openheid te creëren naar een doof publiek toe. En in die zin gingen wij op zoek naar een stuk, naar een vertelling die we samen konden vertellen en waar ook een serieuze kluif was voor een doof personage.

Presentator: En hoe kwam het dan? Op een gegeven moment dacht je: daar moet ook theater voor komen?

Dahlia: Wel, het is zo gekomen. Ik ben jaren eigenlijk vooral met anderstaligheid en kleur enzovoort op scène bezig geweest. En op een bepaald moment werd ik aangesproken om een stuk te maken, waar Tomas trouwens mee deel van uitmaakte, om een regie te maken met twee dove en twee horende spelers die elkaar niet vertaalden maar met elkaar in gesprek gingen. En dat was zo'n fijne uitdaging. Dat stuk werd ook gespeeld in vijf verschillende landen tegelijk, dus we waren met vijf regisseurs die elkaar heel vaak zagen en elkaar gingen bevragen van: 'hoe doe jij dat nu? Hoe pak jij dat dan?' Dus we leerden onderweg heel veel van elkaar en toen merkte ik inderdaad van ja, in België is er zelfs geen toegang tot de theaterscholen als je doof bent, omdat wij nog altijd zeer hard op taal gericht zijn. Wat een goede zaak is, maar dus ook een gigantische beperking. En er ging dus een hele nieuwe wereld voor mij open. En en plus zag ik eigenlijk een systeem opduiken dat ik al kende uit het verleden, namelijk: 'goh, het is toch zo mooi iemand van kleur mee op de scène' en 'het is toch zo mooi een dove zijn handen te zien gebruiken, het is bijna dans', dat soort dingen. En dan voel ik mij ergens zeer hard aangesproken. Dan gaat er bij mij het belletje 'paternalisme' heel hard af en krijg ik enorme zin in om mij daarin te smijten, mij erin te gooien en te gaan onderzoeken. Dat onderzoek heeft een aantal jaren geduurd en dan is Silence Radio ontstaan. En voilà, nu voor het eerst met een hele grote groep mensen samen op het podium.

Tomas: Bij die voorstelling met die verschillende regisseurs in die verschillende landen kwam ik voor het eerst in aanraking met de dovengemeenschap, en toen merkten we ook dat de mensen die kwamen kijken zoiets hadden van: 'Eindelijk theater dat ook voor ons toegankelijk is, op niveau.' Er is zoveel nood en vraag naar, dus daarmee dat wij hier nu ook staan.

Presentator: Heel fijn. Maar ja, hoe doe je dat dan, qua werkproces? Dat is dan met tolken, kan ik mij inbeelden?

Dahlia: Natuurlijk. Door de ervaringen die we hebben opgedaan wisten we al dat dat een heel traag proces is.

Presentator: (lacht) Kan ik mij inbeelden.

Tomas: Het is een kiekekot. (iedereen lacht)

Dahlia: Maar het is ergens ook rustgevend, in het begin alleszins, omdat je niet door elkaar kan praten. 

Presentator: Ja, dat moet elkaar echt goed laten uitspreken.

Dahlia: Ja, en je moet visueel scherp staan, want er is dan ergens iemand die aandacht vraagt met zijn hand dat je moet gezien hebben. En als er dan vijf gesprekken gaande zijn... Ja, dat lukt niet voor een tolk. Want inderdaad, wij werken met een tolk omdat wij alle nuances willen kunnen horen en doorgeven langs beide kanten. En voorafgaand hebben we natuurlijk wel een soort van traject ontwikkeld waarin iedere speler, van acteur tot productielid achter het bureau, waarin we dingen bespraken als: hoe gaat dat in de communicatie? Hoe ga je dit communiceren naar de dove gemeenschap? Dat zijn heel veel verschillende takken waar we zomaar van uitgaan dat iedereen dat kan. En dat is niet het geval. Dus we hebben eerst een traject ontwikkeld waarin we om de twee weken een basis van VGT kregen, Vlaamse Gebarentaal, voor alle acteurs, regie, het productieteam, ook gewoon mensen van de straat en het publiek mochten daaraan deelnemen. Dat ten eerste. En dan is het inderdaad iets langer repeteren omdat elk zinnetje vertaald moet worden. En je zit echt ook met een andere cultuur die op een heel andere manier naar een theatertaal kijken. Dus ja, traag, gestaag, met heel veel overgave en heel veel communicatie en goesting.

Tomas: Het is ook daarom dat we voor dit stuk hebben gekozen, "De Stomme van Portici", wij noemen het "Portici", want 'stomme' laten we weg. Maar ik moet toch even zeggen dat dit stuk heel belangrijk was in het ontstaan van België. Ik kan het meteen even toelichten. Dus in 1830 werd "De Stomme van Portici" in de Muntschouwburg opgevoerd, en in de tweede akte, in het begin werd er een lied gezongen: (zingt kort) 'Amour sacré de la Patrie'.

Presentator: Ja awel, ik ging net even laten horen hoe dat klonk. (We horen een man die opera zingt. *Amour sacré de la Patrie. Rends-nous l´audace et la fierté. À mon pays je dois la vie. Il me devra la liberté.*) 

Tomas: En ja, toen ontplofte de boel. Iedereen in de zaal stond recht en liep naar de barricades om onze bezetter Willem van Oranje te verdrijven. En natuurlijk, voor een theatermaker is dat smullen. Het ontstaan van ons land is in het theater gebeurd is, dat is al tof. En dus die twee culturen waarover Dahlia het net had, we zien dat als parallel. De doven en de niet horenden, dat gaat over de Vlaming, de Walen.

Presentator: Ah ja, zo ja.

Dahlia: Duitstaligen.

Tomas: Duitstaligen, over verschillende culturen. Ja, wij verstaan elkaar niet, maar toch moeten we met elkaar omgaan. En hoe doen we dat? Dus dat zie je ook op scène. Hoe brengen wij dit? Hoe maken wij dit stuk om het voor een verdeeld publiek, doof en horend, te brengen? Hoe kan het voor iedereen interessant blijven? Voor elke scène bekijken we: is dit interessant voor doven? Wat hebben horenden eraan? Of vice versa?

Presentator: Die vertaalslag maken, eigenlijk, naar een ook het horende publiek?

Tomas: Nee, niet per se.

Dahlia: Ik zou niet durven spreken van een vertaalslag, want dat is net de uitdaging om het niet te vertalen, maar om het gewoon voor beide inclusief en interessant te maken. Het is een uitdaging. Een oefening.

Presentator: En jullie doen dat ook door middel van trillingen?

Dahlia: Onder andere.

Presentator: Kan je ons daar een beetje in meenemen? Hoe dat dan is? Dus het publiek zit op een stoel en die voelen de muziek?

Tomas: Nee, we hebben een soort instrument gebouwd, we noemen dat "The Whale" en dat is een balk van vier meter of vijf meter.

Dahlia: Nog iets groter.

Tomas: Ja, vier à vijf meter, met een dikke snaar op, aangesloten zoals een elektrische gitaar, en als je daaraan komt, dan maakt dat een heel diepe sound. (Doet het diepe zinderende geluid na). En door de boxen voel je die trilling enorm in de zaal. En dit is een tool voor ons en de niet horenden om bijvoorbeeld een ritme aan te geven. Want er zit veel dans, dus dan kan er via dat instrument een 'tak, tak, tak' gegenereerd worden.

Dahlia: We kunnen het ook echt bespelen met behulp van bijvoorbeeld een strijkstok of een hamer. Enkele jaren geleden zijn we daar al mee aan de slag gegaan. En dat was weer zo'n onderzoek. Hoe ver kunnen we gaan met muziek? Want we hadden wel die zin om opera, om zang bij een doof publiek te krijgen. De eerste keer dat dat instrument werd bespeeld werd door Serge, één van onze dove acteurs die mee op scène staat, waren er tranen bij hem. We hadden hem graag meegenomen, maar ja, het is radio, jammer genoeg.  Ook bij Elena, onze andere dove speler, kwam dat binnen, omdat we ineens op eenzelfde niveau zaten, omdat die trilling, die muziek, gevoeld kon worden. Wat jij zegt, zo op een stoel, trillingen, dat kan ook. Dat bestaat in de UK en op zoveel andere plekken, maar dat kunnen wij hier niet betalen (lacht). Dus dan gaan wij daar met een Belgisch compromis anders mee om omdat we het anders moeten doen.

Presentator: Maar zo'n Whale zal waarschijnlijk ook niet heel goedkoop zijn geweest denk ik. (lacht)

Tomas: Dat valt mee.

Presentator: Ja? Kan je dat gewoon gaan kopen? Waar kan je dat gaan halen? (lacht)

Tomas: Creatief met weinig middelen! 

Dahlia: Binnenkort bij de betere muziekhandelaars. (lacht)

Tomas: Wat ook wel grappig is, je zei daarnet: 'Dahlia, als regisseur zit je ervoor en niet erin', maar eigenlijk moeten we ook wel zeggen: wat grappig is, is dat iedereen bij ons op scène staat. Onze technieker, onze dramaturg,.. Die doen mee! Tom (regisseur, nvdr) nu misschien niet, maar goed.

Presentator: Da's nog iets voor de techniekers van de Culture Club. (lacht) (radio-show, nvdr)

Dahlia: Ja, maar het is wel belangrijk! Ik verwijs nu terug naar het verleden toen ik in het begin met mensen van kleur voor anderstaligen werkte. Er was zo'n groot niveauverschil, vaak omdat die niet naar het conservatorium waren geweest et cetera. En doordat wij nu met een hele hoop mensen op de theatervloer staan, soms met diezelfde onkunde (lacht), maar wel elk met hun eigen kennis en in hun eigen gedrevenheid, zie je veel minder grote verschillen. Dus we zijn in totaal met vier acteurs, maar iemand als Eurudike De Beul, die moet het hebben van haar stem als operazangeres, al is ze ook een zeer, zeer verdienstelijke actrice en 'beeldend maakster' om het zo te noemen. Maar bon, ieder van ons wordt uitgedaagd om zijn 'kunnen' aan de kant te schuiven en in connectie te gaan met iets dat je niet kan. Dat is soms zeer frustrerend, maar dan staat iedereen wel volwaardig op die scène.

Presentator: Ja, schoon. En Tomas, als we volgende week dan naar jullie première gaan, wat krijgen we te zien? Los van het voelen van de trillingen: wat gaan we horen, wat gaan we zien?

Dahlia: Niet alles verklappen eh!

Tomas: Mijn 'schoon benen'. (iedereen lacht) Ja, weet je, Tom, onze fantastische regisseur, die heeft de gave om opera... hoe moet ik dat zeggen, aan de man te brengen? Soms is opera niet zo toegankelijk. Veel mensen vinden dat elitair. Maar Tom? Ik heb "Die Fledermaus" gezien deze zomer op 'De Zomer van Antwerpen' en ik had zoiets van: ik kan mijn huis- tuin- en keukenfilosoof vriend meepakken of onze bonbon of zelf mijn neef van veertien jaar. Dat gaat bij ons ook zo zijn. Het wordt een eclectische voorstelling, veel verschillende speelstijlen. Een heel interessant experiment.

Presentator: Ja, het klinkt als een geweldig en gedurfd experiment.

Tomas: Dat is ook zo!

Presentator: Het mag voor mijn part meer zo zijn in de kunst en in het theater. De voorstelling gaat volgende week donderdag in première in Corso in Berchem en daarna gaat ze touren. Toi toi Dahlia en Tomas. Ik kom sowieso kijken.

Tomas: Dankjewel!